Djelovanje Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori predstavlja složenu interakciju između vjerskih i političkih interesa, koja ima značajne i opredjeljujuće implikacije na političke procese, ali i cjelokupno crnogorsko društvo. To djelovanje se može posmatrati kroz niz kontroverzi i neslaganja sa državom, a najdirektniji oblik ispoljavanja bilo je pokretanje protestnih litija tokom 2020. godine. Uprkos različitom intenzitetu i pravcima (prećutne) saradnje nakon referenduma, uz često pasivan odnos državnih institucija, višedecenijsko djelovanje SPC u Crnoj Gori obilježeno je i sistematskim kršenjem zakonskih propisa i devastacijom crnogorskog kulturnog i sakralnog nasljeđa. Na te pojave crnogorski državni organi, po pravilu i bez obzira na strukturu vlasti, nijesu imale adekvatan odgovor.
Trag ozbiljnije krize u odnosima mitropolita Amfilohija i tada vladajućih struktura, primarno iz Demokratske partije socijalista, može se vezati za priznavanje Kosova 2008. godine, ali i za snažnije ispoljavanje evroatlantskih aspiracija državnog vrha. U periodu nakon 2015. godine, primjetno je agilnije i učestalije političko aktiviranje crkvenih velikodostojnika, po receptu koji umnogome liči na plan sinergije rusko-srpskog djelovanja u Crnoj Gori, koji je 2015. godine, u Beogradu, izložio aktuelni rektor Univerziteta Crne Gore Vladimir Božović, koji je tada potencirao značaj povratka Crne Gore srpskoj, pro-ruskoj i panslovenskoj suštini.
Javni nastupi predstavnika SPC iskristalisali su anti-demokratski i anti-liberalni karakter te vjerske organizacije, uz učestalo protivljenje univerzalnim ljudskim pravima i otvoreno suprotstavljanje naporima osnaživanja i promovisanja crnogorske državnosti, jezika i kulture, odnosno zasebnosti. SPC je u kontinuitetu bila uključena u anti-NATO, anti-zapadne mitinge, proteste i demonstracije, kampanje za parlamentarne i lokalne izbore i bila je glasna o gotovo svakom političkom ili društvenom pitanju. Kršeno je načelo sekularizma i u kontinuitetu promovisan ruski narativ, što je vidljivo i u slučaju aktuelne agresije na Ukrajinu. Mitropolit Joanikije je sredinom oktobra 2022. godine, tokom boravka u Moskvi, naveo da se moli za mir, za prevazilaženje iskušenja i za pravedno rješenje u, kako je naveo, ovim iskušenjima kojima je zahvaćena Ruska pravoslavna crkva, ruski narod i ruska država. Pola godine ranije (13. marta 2022. godine) istakao je da su događaji u Ukrajini posljedice bezbožništva koje se bilo ukorijenilo, optužujući za to protestantsku Evropu iz koje je došlo zlo bezbožništva, ateizma i komunizma. Iznio je i direktnu negaciju Crne Gore, ističući da je ona nečija projekcija male Ukrajine. Takva formulacija sa ključne pozicije u SPC predviđa i legitimiše mogući ukrajinski scenario u Crnoj Gori.
Kulminacija regresije odnosa Crkve i Države
Kulminacija regresije odnosa Crne Gore i SPC dogodila se tokom 2020. godine pokretanjem litija. Uz obrazloženje da je Zakon o slobodi vjeroispovijesti diskriminatoran i neustavan, SPC se direktno uključila u izbornu kampanju 2020. godine i javnim nastupima predstavnika te vjerske organizacije, sugerisala poželjne ishode izbora.
Nakon političkih kombinatorika i pružanja logistike prilikom sastavljanja 42. Vlade (tzv. apostolske, kako je nazvao premijer Krivokapić), SPC se profilisala kao svojevrsna četvrta grana vlasti, koja presudno determiniše političke procese i utiče na promjenu karaktera društva iz demokratskog i građanskog u teokratsko. Pod okriljem i uz aktivno učešće njenih sveštenika, na djelu su pokušaji revizije istorije XX vijeka i rehabilitacije četničkog pokreta iz Drugog svjetskog rata, koji se pokušava predstaviti kao antifašistički. Tokom perioda 42. Vlade oživjela je ideja o uvođenju vjeronauke u obrazovni sistem, što je Crkva nedvosmisleno podržala. Zaživjela je praksa spomenica (potvrda) koje je ta vjerska organizacija izdavala za prisustvo litijama, a koje su postale zamjena za stručne reference, znanje i iskustvo prilikom zapošljavanja u javnoj upravi.
Račune crkvi polagali su, osim nove skupštinske većine (usvajanjem izmjena Zakona o slobodi vjeroispovijesti), premijera Krivokapića (…sve što sam mitropolitu Amfilohiju obećao, to sam i ispunio…) i mnogi ministri u njegovoj Vladi (npr. vladine mjere za podizanje nataliteta, umjesto javnosti Crne Gore, predstavljane su mitropolitu Joanikiju.)
Ustoličenje
Brojne polemike i kontroverze izazvalo je i prisustvo određenih lica, bliskih SPC, kriznom štabu u zgradi Vlade, prilikom ustoličenja mitropolita Joanikija na Cetinju u septembru 2022. godine, budući da nijesu imali zakonska ovlašćenja niti institucionalnu nadležnost za pristup informacijama i donošenje odluka. Dvodnevni događaji vezani za ustoličenje još uvijek nijesu dobili pravni epilog zbog eventualne zloupotrebe položaja, odnosno kršenja zakona. Iako u delikatnoj i produženoj tenzičnoj atmosferi, tada tek ustoličeni mitropolit Joanikije je pokrenuo pitanje rušenja Mauzoleja na Lovćenu. Iako je riječ o zaštićenom spomeniku kulture i simbolu moderne Crne Gore, Joanikije se zalaže za ponovno postavljanje kapele Aleksandra Karađorđevića iz 1925. godine na to mjesto.
I dok je kroz medijske nastupe mitropolita Joankija i sveštenika Gojka Perovića SPC stvarala privid da se oprašta od bavljenja politikom, stvarnost je bila znatno drugačija. U periodu političke krize i neizvjesnosti prilikom formiranja 43. crnogorske Vlade, gotovo svi ključni predstavnici crnogorskih političkih partija većine (koja je konstituisana nakon izbora 2020. godine) boravili su u posjeti Patrijaršiji SPC Beogradu. U samo dva dana (27 – 28. januar 2022. godine) patrijarh Porfirije se sastao sa tadašnjim potpredsjednikom Vlade Dritanom Abazovićem, ministarkom Vesnom Bratić, predsjednikom Socijalističke narodne partije Vladimirom Jokovićem, liderima Demokratskog fronta: Nebojšom Medojevićem, Andrijom Mandićem i Milanom Kneževićem, ministrom poljoprivrede Aleksandrom Stijovićem i nekadašnim ministrom pravde Vladimirom Leposavićem.
Uticaj SPC je uočljiv i kroz djelovanje 43. Vlade Dritana Abazovića, koja je omogućila usvajanje Temeljnog ugovora – dokumenta koji je zbog netransparentnosti procedure koja je prethodila njegovom potpisivanju izazvao brojne kontraverze i rezultirao padom Abazovićeve Vlade. Ugovor, za koji relevantne organizacije smatraju da je suprotan Ustavu Crne Gore, sačinjen je bez prethodne stručne rasprave, a prema EU Izvještaju o progresu Crne Gore izazvao je rast tenzija u društvu.
Predstavnici vlasti na državnom i lokalnom nivou, ali i njihovi kadrovi koji rukovode državnim kompanijama, nakon promjene vlasti 2020. godine, donirali su Srpskoj pravoslavnoj crkvi preko milion eura, što je ona nagradila brojnim odlikovanjima. Sredstva su namjenjena za razne projekte te vjerske organizacije, uključujući i novac za osnivanje vjerske gimnazije.
Kao vjerska organizacija koja prema istraživanjima javnog mnjenja uživa visok stepen povjerenja građana, SPC je moćan akter i važan čvor u realizaciji velikodržavnog projekta srpski svet (svi Srbi u jednoj državi), budući da u značajnoj mjeri opredjeljuje djelovanje pro-srpskih političkih partija, organizacija i desničarskih udruženja u Crnoj Gori. Taj projekat, nastao u političko-bezbjednosnoj sinergiji Srbije i Rusije, iako predstavljen kao koncept zaštite interesa srpskog naroda u regionu, u veoma kratkom periodu je uzburkao crnogorsko društvo i pokrenuo seriju negativnih procesa koji već imaju uticaja na dinamiku evropskih integracija Crne Gore, sa sve ozbiljnijim bezbjednosnim implikacijama. Dugogodišnje guranje pod tepih pitanja uređivanja odnosa SPC i države Crne Gore, kao i povlađivanje Demokratske partije socijalista interesima te vjerske zajednice, uz problem korupcije, slabih institucija i partitokratije trasiralo je put političkom djelovanju i uticaju SPC u svim sferama društva. O tome je bilo riječi i na međunarodnim adresama, poput Evropskog parlamenta, u čijoj se Rezoluciji iz 9. marta 2022. godine izražava zabrinutost zbog instrumentalizacije SPC od strane Rusije za ostvarivanje njenih ciljeva na Zapadnom Balkanu.
Izbori i popis
U susret parlamentarnim izborima kao i mogućem popisu stanovništva, koji je sa brojnih adresa definisan kao ključno političko pitanje, vrlo je vjerovatno da će SPC dodatno iskoristiti sve povoljnije političko okruženje. Da političko djelovanje te organizacije nije prošlost pokazao je blagoslov mitropolita Joanikija za održavanje parlamentarnih izbora, koji u tom momentu još uvijek nijesu bili raspisani, ali i direktno miješanje u kampanju za predsjedničke izbore. SPC je tokom oba kruga kampanje imala svoje političke preferencije, učestvovala u promotivnim aktivnosima pojedinih kandidata, te javno sugerisala građanima za koga treba da glasaju, odnosno ko je nepoželjan kandidat. Budući da je predsjedničke izbore obilježilo medijsko i političko miješanje sa strane, glavni izazov po pitanju predstojećih parlamentarnih izbora u junu će biti omogućiti fer izborni proces, bez uplitanja spolja, posebno u situaciji značajnog spoljnog medijskog uticaja, političkog inženjeringa Srpske pravoslavne crkve, uz nesređeni birački spisak.
Prema javno dostupnim podacima, pravo glasa trenutno ima 543.175 građana, što je za preko tri hiljade birača više u odnosu na parlamentarne izbore održane 2020. godine. Prema Zavodu za statistiku, u Crnoj Gori živi oko 618.000 stanovnika, što govori da su oko 88% građana – birači. Odnos broja birača i stanovnika u zemljama Evropske unije u prosjeku je 70%. Prema procjenama Centra za istraživanje i monitoring (CEMI), duplo upisanih birača koji osim u Crnoj Gori, biračko pravo ostvaruju i u Srbiji je između pedeset i osamdeset hiljada.
Ipak, malo je vjerovatno da bi se bilo koja nova vlada odrekla evroatlantske agende, uprkos snažnom uticaju SPC, koja je konsolidovala i učvrstila svoju moć i uticaj i van religijske sfere. U tom kontekstu, značajno je napomenuti da su posljednje tri vlade izgubile podršku zbog pitanja odnosa sa SPC. Još uvijek nije poznato kako će se buduća 44. crnogorska vlada odnositi prema pitanju političkog djelovanja i uplitanja pojedinih religijskih zajednica.
Kao i u prethodnom, periodu izvjesno je da će Rusija pokušati da, kroz razne kanale djelovanja ometa i uspori demokratski razvoj Crne Gore, uz aktivniju ulogu djelova SPC i u odnosu na predstojeći popis u Crnoj Gori, koji su agitatori srpskog sveta prepoznali kao pitanje od velikog značaja za dalju implementaciju tog projekta.
Obzirom da se Crna Gora nalazi u veoma osjetljivom društveno-političkom trenutku, potrebno je da njeni partneri i saveznici uzmu snažnije i direktnije učešće u suzbijanju pokušaja stranog miješanja i malignog uticaja sračunatog na usporavanje njenog demokratskog razvoja na putu evropskih integracija.