Drugi krug predsjedničkih izbora, koji je održan po prvi put u posljednjih 20 godina, rezultirao je pobjedom jednog od lidera Pokreta Evropa sad i bivšeg ministra ekonomije Jakova Milatovića nad dugogodišnjim predsjednikom Crne Gore i liderom Demokratske partije socijalista Milom Đukanovićem. Prema podacima Državne izborne komisije, na osnovu 100 odsto uzorka, Milatović je osvojio 58.88 odsto glasova, a Đukanović 41.12 procenata.
Kampanja dvojice kandidata je vođena u duhu snažne polarizacije u društvu uz, primarno, poruke koje se odnose na ekonomski prosperitet i povećanje životnog standarda građana koji će biti obezbijeđen ubrzanim ulaskom u EU. Iako pretežno mirnog tona, nastupi dvojice kandidata su sadržali elemente negativne kampanje i bili usmjereni na diskreditovanja oponenta, naročito tokom TV duela, a primijećene su i negativne kampanje protiv oba kandidata putem društvenih mreža i mobilnih aplikacija za komunikaciju. Takođe, u susret drugom krugu, na Jutjubu se pojavila plaćena negativna video kampanja usmjerena protiv Jakova Milatovića.
Izbori su pokazali, da Crna Gora, pored disfunkcionalnih institucija, nesređenog biračkog spiska i izbornog zakonodavnog okvira koji je predmet brojnih kritika, mora da nađe način da se izbori i sa medijskim i političkim uticajem van svojih granica. Crnogorsko društvo se, od avgusta 2020. godine, konstantno nalazi u izbornim ciklusima i kampanji, što uz predstojeće vanredne junske parlamentarne izbore i potencijalno održavanje popisa krajem godine, dodatno trasira put stranim akterima da utiču na društveno-političke procese u zemlji.
Kao i u proteklom periodu, izbori u Crnoj Gori su sa posebnom pažnjom ispraćeni u regionu. Politički subjekti, mediji i aktivisti iz Srbije su pratili, komentarisali i uključivali se u izborni proces. Većina se nedvosmisleno svrstala na stranu Andrije Mandića, a zatim u drugom krugu Jakova Milatovića. Podrška koju je Milatović dobijao od pomenutih struktura uglavnom se zasnivala na njihovim pretenzijama da Đukanović bude poražen, budući da je novoizabrani predsjednik nakon 2. aprila bio kritikovan sa istih adresa koje su mu formalno ukazale podršku u toku kampanje. Posebno su se u toj podršci isticale ekstremne desničarske strukture, dok se medijska potpora iz Beograda ispoljavala i kroz dezinformacije i senzacionalističke narative koji su u većini targetirali Đukanovića i pojedince bliske njemu. Sa druge strane, primjetna je bila kontinuirana podrška Đukanoviću od strane određenih političkih i medijskih aktera iz regiona, u prvom redu iz BiH, Kosova, Hrvatske i Srbije, uz narativo o potrebi očuvanja crnogorske nezavisnosti i državnosti.
Iako se može konstatovati da je ovoga puta izostala kampanja intenziteta Bitke za Nikšić, treba imati u vidu da su prosrpske i proruske strukture u Crnoj Gori, nakon 30. avgusta, instalirane po dubini državnih institucija što omogućava realizaciju interesa spoljnih aktera koji su u permanentnom sukobu sa spoljnopolitičkim opredjeljenjima i vrijednosnim sistemom na kojem Crna Gora počiva.
Osim partija, kandidata, medija i dijela javnosti, u kampanju se direktno uključila i Srpska pravoslavna crkva (SPC). Da političko djelovanje SPC nije prošlost pokazao je blagoslov mitropolita Joanikija za održavanje parlamentarnih izbora, koji u tom momentu još uvijek nijesu bili raspisani, ali i direktno miješanje u kampanju za predsjedničke izbore. SPC je tokom oba izborna kruga imala svoje političke preferencije, učestvovala u promotivnim aktivnostima pojedinih kandidata, te javno sugerisala građanima za koga treba da glasaju, odnosno ko je nepoželjni kandidat.
Uoči drugog kruga, SPC je pozvala vjernike i ljude dobre volje da izađu na izbore i navela da kandidat Milo Đukanović vodi anticrkvenu kampanju. SPC je podržavala jednu političku stranu i kritikovala drugu, što je dovelo do nejednakosti u medijskom prostoru i mogućeg uticaja na izborni proces.
Mitropolit Joanikije Mićović je na samom početku kampanje poručio da je vrijeme da Đukanović ode. Drugi visoki predstavnik SPC u Crnoj Gori, Metodije Ostojić, učestvovao je u promotivnim aktivnostima kandidata Andrije Mandića. SPC je par dana pred prvi krug izbora dala blagoslov svima koji se bore protiv anomalija štetnih po društvo i opasnih po crkvu. Pred drugi krug, poruka SPC je bila još jasnija – kampanja Đukanovića je označena kao anticrkvena, retorika kao necivilizovana, a politika kao svađalačka i građani su pozvani da na izborima potvrde da je ta politika prevaziđena.
Mediji i društvene mreže
S obzirom na značaj predsjedničkih izbora u okolnostima duboke političke krize i specifičnih društveno-političkih prilika u kojima su održani, atmosfera tokom samog izbornog dana u prvom i u dugom krugu predsjedničkih izbora bila je prilično mirna. Registrovano je nekoliko manjih incidenata i nepravilnosti tokom glasanja koje je zabilježio CeMI. Međutim, brojne lažne vijesti i dezinformacije koje su objavljivane na regionalnim portalima i društvenim mrežama obilježile su izborni ciklus i proces glasanja.
Mediji iz Srbije
Kao i tokom parlamentarnih izbora 2020. godine i lokalnih izbora u Nikšiću 2021. godine, mediji iz Srbije su prednjačili u izvještavanju o situaciji u Crnoj Gori tokom predsjedničkih izbora. Naslovi članaka su nerijetko bili tendenciozni i obojeni senzacionalizmom. Na taj način se pokušalo uticati na javno mnjenje, a često i obmanuti javnost u Crnoj Gori. To posebno zabrinjava s obzirom na veliku čitanost srpskih medija u Crnoj Gori. Prevladali su isti narativi i predviđanja o krajnjem ishodu izbora tokom prvog i drugog kruga predsjedničkih izbora. Dok su u ranijim izbornim ciklusima prednjačili široj javnosti poznati srpski tabloidi, sada su u prvom planu bili marginalni srpski portali koji nemaju veliku popularnost i koji se inače Crnom Gorom bave sporadično. U pitanju su portali Nacionalist, Vaseljenska TV i Naša Borba, koji su plasirali na desetine lažnih vijesti tokom dva izborna kruga.
Pomenuti portali su tokom prvog kruga predsjedničkih izbora plasirali vijest o navodnom prebijanju aktuelnog gradonačelnika Podgorice Ivana Vukovića, od strane predsjednika Demokratske partije socijalista Mila Đukanovića pokušavajući da to dokažu fotografijama koje su bile očigledno digitalno modifikovane. Pored toga, sa istih adresa su koordinisano širene obmane u vezi sa bivšom ministarkom odbrane Crne Gore Milicom Pejanović-Đurišić i predsjedničkom kandidatkinjom Draginjom Vuksanović-Stanković, uz lažnu vijest o navodnom policijskom privođenju nekoliko aktivista DPS u Nikšiću zbog kupovine glasova. Tokom izbornog dana, 19. marta, ti portali su sinhronizovano plasirali lažne vijesti da je policija uhapsila crnogorskog biznismena Ranka Ubovića i da je pronašla navodnu opremu za nelegalno prisluškivanje. Iz Uprave policije su demantovani takvi navodi.
Isti portali su svoje koordinisano djelovanje po istoj matrici nastavili uoči i na dan drugog kruga predsjedničkih izbora šireći brojne lažne vijesti i dezinformacije koje su u suprotnosti sa novinarskim kodeksom i profesionalizmom. Tokom drugog kruga predsjedničkih izbora, Nacionalist, Naša Borba i Vaseljenska TV objavili su gotovo 70 lažnih vijesti. Dijelili su brojeve telefona političara, novinara i predstavnika civilnog sektora, tvrdili da Milo Đukanović priprema veliko zlo u Crnoj Gori, da je bilo tehničkih problema na letu iz Luksemburga zbog čega je zavladala panika na Aerodromu u Podgorici, da su kamenovane kolone automobila kod Pljevalja i sl. Ipak, takve objave nijesu zavrijedile veliku pažnju javnosti, jer ih nijesu prenosili drugi mediji, a ni na društvenim mrežama nije bilo značajnijih reakcija.
Portal Nacionalist nema impresum, dok je Fejsbuk stranica tog portala koja je pod tim imenom dostupna od 2.septembra 2016. godine nekada bila stranica pod nazivom Слобода за Дарка Шарића.
Za razliku od portala Nacionalist, portali Vaseljenska TV i Naša borba imaju impresume. U impresumu na portalu Vaseljenska TV navodi se da je glavni i odgovorni urednik Vesna Veizović, koja se nalazi u bazi podataka ukrajinskog sajta Mirotvorec, u sklopu Centra za istraživanje zločina protiv nacionalne sigurnosti Ukrajine, gdje je nazvana antiukrajinskim propagandistom. Analizom Fejsbuk profila Veizovićeve uočeno je da je ona neposredno prije prvog kruga predsjedničkih izbora boravila u Crnoj Gori, konkretno u prostorijama Srpske RTV, u Podgorici. Prema njenoj Fejsbuk objavi može se zaključiti i da Veizović priprema priloge za Srpska RTV, za koju ističe da je jedina televizija sa srpskim narativom u Crnoj Gori. Srpska radio televizija je novi medij na crnogorskoj medijskoj sceni, čiji je glavni i odgovorni urednik srpski državljanin Vladimir Dobrosavljević, politički analitičar i nekadašnji savjetnik Andrije Mandića. Pružalac audiovizuelnih medijskih usluga (AVM), odnosno emiter Srpske RTV je NVO Друштво за равноправност и толеранцију – АИ, čiji su neki od osnivača: Marina Jočić, bivša poslanica Demokratskog fronta i direktorica TV Prva, Ksenija Kljajić, sestra Andrije Mandića i Momčilo Vuksanović, predsjednik Srpskog nacionalnog savjeta.
Izdavač portala Naša Borba je Omladinski razvojni pokret Srbije OPS sa sjedištem u Novom Sadu. Predsjednik tog Pokreta je Branislav Petković, koji je član Srpske desnice Miše Vacića.
Pojedini mediji u Srbiji imali su i posebne emisije i rubrike posvećene izborima, što je praksa koja se ponavlja tokom svakog izbornog ciklusa u Crnoj Gori. Tako je na TV Happy, 1.aprila 2023. godine, dan pred drugi krug predsjedničkih izbora emitovana emisija pod nazivom Posle ručka – Izbori u Crnoj Gori u kojoj su gosti bili Perica Đaković, novinar; Željko Čurović, predsjednik Saveza Srba u Crnoj Gori; Predrag Savić, advokat i Vesko Drašković, predsjednik Udruženja Knez Miroslav. Tom prilikom, voditeljka je iznijela niz netačnih informacija prema kojima novac za potrebe javnog finansiranja, uključujući i penzioni fond u Crnoj Gori dolazi iz crnih fondova predsjednika Đukanovića, potpuno zanemarujući činjenicu da se javna potrošnja finansira iz budžeta u skladu sa zakonom. Takođe, ona je kreirala narativ da će eventualni poraz Đukanovića dovesti do prekida finansiranja iz crnih fondova i kolapsa crnogorskih finansija, uz plasiranje dezinformacije da su firme poput Plantaža ugašene.
U danima nakon završetka drugog kruga predsjedničkih izbora i objavljivanja konačnih izbornih rezultata, crnogorski izbori i društveno-politička situacija u Crnoj Gori nakon njih su nastavili da budu glavna tema u srpskim medijima. Nakon što su pomenuti portali nakon zatvaranja biračkih mjesta završili svoju misiju plasiranja lažnih vijesti, u narednim danima je uslijedilo izvještavanje drugih srpskih portala i televizija koje je propraćeno narativima i senzacionalizmom. Nakon pobjede Jakova Milatovića i poraza Mila Đukanovića, u srpskim medijima jedno od ključnih pitanja je budućnost crnogorsko-srpskih odnosa. Dominantno je zastupljen narativ da se porazom Mila Đukanovića otvara šansa za bolje odnose između Srbije i Crne Gore. Brojni su članci, TV emisije i izjave analitičara u kojima se potencira da su odnosi dvije države do sada bili loši isključivo zbog Mila Đukanovića, te da je on svih proteklih godina politički profitirao na politizaciji srpsko-crnogorskih odnosa i potenciranju navodnog malignog uticaja Beograda i Moskve. U javnom diskursu Srbije očekivanja su da će se novi predsjednik Jakov Milatović okrenuti Beogradu i da će odnosi konačno biti bolji. Pobjeda Jakova Milatovića u medijima se uglavnom opisuje kao dobra vijest za Crnu Goru, ali i za region, jer je otišao sa vlasti autokrata i diktator Milo Đukanović.
Mediji iz Crne Gore
Crnogorski mediji nijesu u značajnom obimu proizvodili i širili lažne vijesti. Između dva kruga izbora nijesmo registrovali dezinformacije na crnogorskim medijima, dok je u susret prvom krugu bilo nekoliko slučajeva i to: u vezi s prenošenjem lažnih istraživanja javnog mnjenja, slučaja štoperice na Javnom servisu tokom predsjedničke debate i navodnog nošenja pištolja na Cetinju od strane funkcionera Pokreta Evropa sad Andreja Milovića.
Ipak, analizom je uočeno pristrasno izvještavanje koje je takođe jedan oblik manipulacije informacijama kojom se pokušala zbuniti i obmanuti javnost, odnosno birači. Na to je vjerovatno uticala uređivačka politika medija kontrolisanih od vlasničke strukture koja je u većini medija u Crnoj Gori inostrana.
Agencija za elektronske medije (AEM) objavila je preliminarni izvještaj monitoringa medija koji precizno pokazuje zastupljenost pojedinačnih predsjedničkih kandidata u medijima. Izvještaj je potvrdio prednost i veće prisustvo jednog broja kandidata u privatnim elektronskim medijima. Monitoring je urađen prije prvog kruga predsjedničkih izbora i pokazao je da je najveći medijski prostor, od 34% zastupljenosti imao kandidat Andrija Mandić. Nakon lidera Demokratskog fronta Mandića, prema zastupljenosti iz izvještaja slijede Jakov Milatović iz pokreta Evropa sad, dosadašnji predsjednik Crne Gore Milo Đukanović i Aleksa Bečić iz Demokrata.
Digitalni forenzički centar sproveo je monitoring objava o predsjedničkim kandidatima na portalima i Fejsbuku kako bi utvrdio njihovu zastupljenost, ton izvještavanja, ključne teme u člancima, kao i njihov domet i interakcije na Fejsbuk objavama. U periodu od 1. do 14. marta DFC je na šest crnogorskih portala: Adria, Borba, CdM, IN4S, RTCG i Vijesti registrovao 1.363 objave (originalne i preuzete) u kojima se pominju kandidati za predsjedničke izbore 19. marta. Monitoring je pokazao da je najviše objava na portalima, 776 bilo o predsjedničkom kandidatu Milu Đukanoviću, od kojih je 501 bila negativna, a 141 neutralna, dok je pozitivnih objava bilo 134. Na drugom mjestu po broju objava i pominjanja u člancima je predsjednički kandidat Jakov Milatović. Od 480 članaka, najviše je bilo neutralnih – 230, što je najviše od svih predsjedničkih kandidata. Pozitivnih članaka je bilo 182, uz 68 negativnih. Predsjednički kandidat Andrija Mandić se nalazi na trećem mjestu po zastupljenosti na posmatranim portalima i na prvom mjestu po broju pozitivnih članaka. Od ukupno 357 članaka, Mandić je u pozitivnom tonu pomenut 219 puta, 92 puta neutralno i 46 puta u negativnom kontekstu. Urađena je i temporalna korelacija objava na portalima, odnosno vremensko preklapanje pozitivnih i negativnih objava o kandidatima na portalima. Kada je riječ o pozitivnim člancima o kandidatu Mandiću, najveći stepen korelacije je uočen između portala Borba i IN4S (0.83). Sa druge strane, u člancima sa negativnim tonom prema kandidatu Đukanoviću, najveći stepen korelacije sadržaja je uočen između portala Vijesti/RTCG (0.88), IN4S/Adria (0.81), Borba/Adria (0.79) i RTCG/IN4S (0.78). U susret drugom krugu izbora nastavljen je trend negativnih objava o predsjedničkom kandidatu Milu Đukanoviću, sa 371 negativnom objavom od ukupno 610 objava posvećenih ovom kandidatu. O predsjedničkom kandidatu Jakovu Milatoviću na svih šest analiziranih portala bila je prisutna 521 objava, a najviše je bilo pozitivnih – 267, neutralnih je bilo 160, uz 94 negativne objave, pokazao je monitoring portala koji je DFC sproveo u periodu od 20. do 28. marta 2023. godine.
Društvene mreže
Pored portala značajan kanal za širenje dezinformacija, lažnih vijesti i narativa tokom predsjedničkih izbora bile su društvene mreže, koje sve češće postaju izvor informacija za medije. Digitalni forenzički centar je kao izvore netačnih informacija registrovao naloge na Tviteru i Fejsbuku, posebno u prvom krugu predsjedničkih izbora, kada su najčešće fabrikovana nepostojeća istraživanja javnog mnjenja i objave sa proizvoljnim procentima podrške kandidatima uz zloupotrebu naziva neke kredibilne istraživačke agencije kao izvora, a sve s ciljem obmanjivanja javnosti. Tokom ovog izbornog ciklusa lažna istraživanja su pripisivana Ambasadi Njemačke u Crnoj Gori, kao i relevantnim agencijama za istraživanje javnog mnjenja: IPSOS, DAMAR, CEMI i Mediana. Pored lažnih i nepostojećih istraživanja anonimni profili i nalozi na društvenim mrežama su tokom čitavog izbornog ciklusa vodili kampanje. Kroz svoje aktivnosti pokušavali su da diskredituju kandidate koji nijesu njihovi favoriti, da uvrijede i zastraše neistomišljenike, ali i dijasporu i manjine, šire paniku i pasivizuju biračko tijelo. U iščekivanju drugog kruga, na meti dezinformacija našao se predsjednički kandidat Jakov Milatović. Na fotografiji koja se pojavila na društvenim mrežama moglo se pročitati da je Milatović u intervjuu za Blic istakao da je sa Šešeljem na Ti. Ipak, u pomenutom intervjuu on nije spominjao niti komentarisao Vojislava Šešelja, kako se to pokušavalo predstaviti na mrežama.
Registrovan je i primjer dezinformacije koja je plasirana od strane političkog aktera, Andreja Milovića funkcionera pokreta Evropa sad koji je 1. aprila na svom Tviter nalogu proširio netačnu informaciju o proceduri vezanoj za glasanje putem pisma. Njegovu objavu prenijeli su pojedini portali.
Kada je riječ o društvenim mrežama i njihovoj upotrebi od strane predsjedničkih kandidata DFC je koristeći zvanične Fejsbuk podatke utvrdio koliko su kandidati utrošili novca na reklamiranje na Fejsbuku za predsjedničke izbore za period od 19. feruara do 19. marta, odnosno prvog kruga predsjedničkih izbora. Predsjednički kandidat Aleksa Bečić je na reklamiranje potrošio najviše novca – 11.007 eura, dok je predsjednički kandidat Milo Đukanović u istu svrhu utrošio 9.098 eura. Zvanična stranica Andrije Mandića platila je oglašavanje na Fejsbuku 9.047 eura. U danima koji su prethodili drugom krugu (27.03.2023. – 02.04.2023. godine) CeMI je utvrdio koliko su predsjednički kandidati potrošili novca za reklamiranje na Facebook-u. Analiza je pokazala da je nešto više novca na reklamiranje potrošio predsjednički kandidat Evrope Sad Jakov Milatović – 1.154 eura, dok je predsjednički kandidat DPS-a Milo Đukanović u istu svrhu potrošio 1.014 eura.
Pored zvaničnih Fejsbuk stranica predsjedničkih kandidata i njihovih političkih partija značajnu ulogu u širenju partijske politike, ali i propagande, imale su i druge Fejsbuk stranice i grupe. To nije novina, jer je i u prethodnim izbornim ciklusima DFC bilježio aktivnosti na društvenim mrežama, konkretno koordinisano neautentično ponašanje na Fejsbuku. CeMi je u svom Izvještaju o preliminarnim nalazima i zaključcima naveo da je bila primjetna aktivnost 3 mim stranice (Ne budite dio tog ludačkog pokreta – 5.300 pratilaca; Splačinijada 2022 – 7.710 pratilaca; Neprijatni/Unlimited Power/Psalam 118 – 2.100 pratilaca), koje su preko svog, pretežno satiričnog sadržaja, ismijavale i stvarale negativnu sliku o pojedinim kandidatima.
U susret prvom krugu predsjedničkih izbora, DFC je uočio koordinisanu aktivnost Fejsbuk stranica koje su dijelile lažnu vijest o navodnom istraživanju javnog mnjenja koje je naručila Njemačka ambasada u Crnoj Gori u susret predsjedničkim izborima. Lažnu vijest je objavio srpski portal Glas javnosti, sadržaj preuzeo portal Borba, ali i nekoliko Fejsbuk stranica. Prva od njih, Nikšić ponosni srpski grad bila je ažurna u periodu lokalnih izbora u Nikšiću 2021. godine, kada je učestvovala u kooridnisanim aktivnostima. Sa pomenute stranice, lažna vijest o istraživanju je koordinisano podijeljena na veći broj drugih adresa, sa nekoliko istih profila. DFC je tokom cijelog izbornog ciklusa uočio veliki broj sinhronizovanih aktivnosti, odnosno dijeljenje linkova, objava, video sadržaja, fotografija u kratkom vremenskom periodu po istoj matrici.
Zaključak
U susret predstojećim vanrednim parlamentarnim, ali i svim narednim izborima, Crna Gora mora pronaći način da se izbori i prevaziđe probleme disfunkcionalnosti institucija, nesređenog biračkog spiska i izbornog zakonodavnog okvira, uz uspostavljanje institucionalnih kapaciteta za nadgledanje i pravovremeno i odlučnije suprotstavljanje stranim uticajima na izborne procese.
Usljed nedostatka snažnih demokratskih institucija, kao i manjka povjerenja građana u njih, uz visok stepen društvene polarizacije i pasivan pristup političkih lidera, omogućeno je miješanje stranih aktera u izborne procese u Crnoj Gori, koji su u permanentnom sukobu sa demokratskim, liberalnim i anti-fašističkim vrijednostima na kojima se temelji moderna crnogorska država.
Za razliku od nekih ranijih izbornih ciklusa i pojavljivanja ad hoc portala za jednokratnu upotrebu u propagandne svrhe (Udar, Jasno, 24hrs i drugi), DFC tim ovog puta nije zabilježio pojavu novih medija, već reaktivaciju inače pasivnih portala iz inostranstva.
Nadležni organi bi morali ozbiljno pristupiti redukovanju problema dezinformacija u crnogorskom društvu. S tim u vezi postavlja se pitanje političke volje, budući da je, uprkos zabrani emitovanja RT i Sputnik na teritoriji Crne Gore, moguće nesmetano pristupiti njihovim portalima. Vlada Crne Gore mora preuzeti mnogo aktivniju ulogu i odgovornost za borbu protiv medijskih manipulacija, što podrazumijeva edukaciju javnosti, jačanje medijskih sloboda i afirmisanje međunarodne saradnje. Takođe, mora se ulagati u edukaciju, osnaživanje i podizanje svijesti javnosti o dezinformacijama u medijima i na društvenim mrežama, uz afirmisanje obaveze poštovanja Zakona o medijima i formatima koji faktički funkcionišu kao mediji, a nijesu upisani u evidenciju medija.
Od koristi bi bilo uspostavljanje efektivnije saradnje između civilnog sektora i državnih institucija koja bi dodatno obezbijedila regularnost izbornih procesa i smanjila polarizaciju koja opterećuje crnogorsko društvo.