Tokom posljednje decenije zabilježen je očigledan porast desnice koja varira na liniji između desnog populizma i desnog radikalizma u stabilinim i razvijenim demokratijama. Stranke čiji se program zasniva na desnom populizmu obezbjeđuju sve veću podršku eksploatisanjem zabrinute javnosti o pitanjima globalizacije i migracija. Iako postoji više ekonomskih, društvenih, kulturnih i političkih uzroka za trenutni porast krajnje desnice na evropskom tlu, teško je reći koji je najvažniji. Ekonomska kriza, sve izraženija socijalna nejednakost, migrantska kriza, i, generalno, kriza demokratije su samo neki od uzroka. Zagovornici krajnje desnice se organizuju u političke partije, van-parlamentarne aktivističke organizacije i nevladine organizacije, ali i kao neformalne grupe. Termini radikalna desnica i ekstremna desnica često se koriste za diferenciranje između grupacija koje rade unutar demokratskih procesa i onih koje su anti-demokratske.
Iako djelovanje krajnje desnice ne mora nužno biti nasilno, ono defintivno ima snažne implikacije na bezbjednost u zemljama pojedinačno, ali i globalno. Djelovanje radikalnih i ekstremističkih grupa, koje se direktno suprotstavljaju konceptu liberalne demokratije, podržavajući i jačajući autoritarizam, jedno je od ključnih segmenata malignog stranog uticaja u Crnoj Gori i regionu. Rizici povezani sa krajnjom desnicom uključuju povezanost sa terorizmom, zločinima iz mržnje, kao i remećenjem javnog reda i mira. Narativi krajnje desnice mogu ozbilno narušiti koheziju unutar zajednice i doprinijeti još većoj polarizaciji u društvu. Sociopolitički i geopolitički trendovi, kao i razvoj tehnologije i ekspanzija društvenih mreža dodatno su usložili djelovanje krajnje desnih organizacija. Društvene mreže su idealna platforma za djelovanje tih organizacija, zbog brzog i efikasnog umrežavanja, širenja deiznformacija i nesankcionisanog govora mržnje i etiketiranja.
Krajnja desnica je opšti pojam koji se koristi za mnoge grupe koje su desno od mainstream politike. Upotreba ovog pojma je često politizovana i u javnom diskursu se previše olako koristi za opisivanje grupacija u rasponu od populističkih političkih stranaka do neonacističkih ćelija, a nedostatak jasne definicije, odnosno veliki broj različitih interpretacija, omogućio je njihovu zloupotrebu.
Izazovi definisanja desnice
Jedan od najvećih izazova analiziranja radikalne i ekstremne desnice je njihovo definisanje. Terminologija koja se koristi za formulisanje pojmova, stavova ili pojava varira u zavisnosti od autora ili cilja analize odnosno, studije.
U studiji Desni esktremizam u EU, koja je izrađena za potrebe Evropskog pralamenta, desni ekstremizam je definisan kroz ideologiju i metod ispoljavanja. Tri su ključne osobine ekstremno desničarske idologije:
- Vjerovanje u neki oblik prirodne nejednakosti ili hijerarhije između ljudi ili grupa ljudi, što može obuhvatiti rasizam, ksenofobiju i homofobiju;
- Vjerovanje u autoritarizam (tvrd stav prema zakonu i redu koji karakteriše konvencionalnost, pokornost i agresija)
- Implicitni ili eksplicitni cilj da se uništi demokratski sistem kakav trenutno postoji (antidemokratija)
U pomenutoj studji navodi se da desničarski ekstremizam se ne pojavljuje u vakuumu i mora se sagledavati kao krajnji dio spektra u rasponu od nacionalizma do desnog ekstremizma.
Glavna karakteristika desnog ekstremizma, koja ga razlikuje od desnog radikalizma, jeste njegovo odbacivanje demokratskog sistema i vladavine prava. Kao takav, u smislu metoda, omogućava desničarskim ekstremistima da legitimišu upotrebu nasilja da bi ostvarili svoj cilj. Prijetnje, uznemiravanje ili nasilje su stoga ključna karakteristika desnog ekstremizma. Ovo nasilje može uključivati terorističke napade, zločin iz mržnje, spontano nasilje, kao i govor mržnje i podsticanje na nasilje ili mržnju.
Dokument Evropske komisije definiše nasilni desni ekstremizam kao djela pojedinaca ili grupa kojima se koristi, podstiče, prijeti, legitimiše ili podržava nasilje i mržnja za ostvarivanje svojih političkih ili ideoloških ciljeva. Nasilni desni ekstremizam motivisan je ideologijama koje u osnovi imaju odbacivanja demokratskog poretka i vrijednosti kao i osnovnih prava i usredsrijeđen je na isključivi nacionalizam, rasizam, ksenofobiju i/ili rodnu netoleranciju.
Trendovi krajnje desnice u Evropi
Krajnja desnica oličava najrigidnije od evropske ideološke tradicije: isključivi nacionalistički esencijalizam, kontraprosvetiteljski dogmatizam i politički autoritarizam. Tri su osnovne ideje evropske krajnje desnice: šovinističko i etničko uzdizanje nacije, antimigrantska ksenofobija i antipolitičarski, antiestablišmentski populizam. Djelovanje krajnje desnice zasniva se i na identifikaciji neprijatelja što dodatno podstiče širenje ideoloških elemenata kao što su netolerancija prema manjinama, rasizam i ksenofobija, a česta meta su manjine (vjerske i etničke), izbeglice i migranti, kao i pripadnici LGBTQ+ zajednice.
Radikalne desničarske političke organizacije često izbjegavaju direktno učešće u nasilnim aktivnostima, koristeći govor mržnje protiv manjina, brišući granicu između radikalne desnice i ekstremne desnice. Takođe, politički akteri imaju tendenciju korišćenja raširenih predrasuda i proaktivno organizuju i učestvuju u javnim događajima sa zapaljivim ili nasilnim potencijalom. Konkretan primjer takvih situacija imali smo tokom COVID-19 pandemije, odnosno protesta protiv COVID mjera širom Evrope. Takođe, tu je i internacionalizacija pokreta. Primjer je Day of Honour (Dan časti – op.a.), događaj koji se organizuje u Budimpešti i okuplja ekstremno desničarske pokrete širom Evrope.
Ekspanzija interneta i uticaj društvenih mreža predstavljaju idealnu platformu za krajnju desnicu. Posljednjih godina korišćenje društvenih mreža za komunikaciju i širenje propagande, regrutaciju i finansiranje postalo je važan segment u djelovanju krajnje desnice. Oni koriste različite internet mreže uključujući šifrovane aplikacije za komunikaciju (Discord, Telegram, Hoop), društvene mreža (Facebook, Twiter, YouTube, Gab i VKontakte), te nemoderirane sajtove za poruke (Reddit, 4chan, 8kun, Stormfront i BitChute). Takve marginalne platforme, bilo posvećene desničarskom ekstremizmu ili kolonizovane tim pokretima, pružaju bezbjedno utočište za ekstremiste na mreži.
Sve je češća standardizacija krajnje desne idologije u svakodnevnoj politici u cilju lakšeg nametanja krajnje desničarskih ideja i marginalne desničarske kulture. To uključuje humor, sarkazam, ali i djelovanje kroz sfere religije, kulture i sporta.
Za razliku od terorističkih organizacija poput Islamske Države koja je društvene mreže koristila za agresivnu propagandu, desničarske ekstremističke grupe na Zapadu djeluju subverzivno. Subverzivno djelovanje uključuje upotrebu dezinformacija, obmana, teorija zavjere, kao i normalizaciju ekstremističkih desničarskih ideja, kako bi u desničarske grupe bili privučeni pojedinci iz ranjivih grupa. Tu su, prije svih, mladi koji često nijesu ni svjesni da su u pitanju ekstremističke grupe.
Ekstremna desnica strateški je koristila vizuelnu estetiku i funkcionalnost mimova kao oblika komunikacije. Ekstremno desničarski pokreti koristili su mimove za suptilno širenje složenih, radikalnih ideologija u privlačniji i ukusniji format koji se može efikasno širiti online, dosežući širu publiku na glavnim platformama.
Mim Žaba Pepe (Pepe the Frog) prisvojili su ekstremno desničarski onlajn aktivisti. Simbolizuje neku vrstu superiorne nonšalantnosti prema drugima, pomažući da se normalizuju neprijateljski stavovi prema manjinama i političkim protivnicima kao i neka vrsta antielitne bahatosti i snishodljivosti.
Krajnja desnica u Crnoj Gori
Porast i radikalizacija desnice je globalni fenomen i odrednice djelovanja nove evropske desnice (politička, eknomska i nacionalno/identitetska) identične su i u Crnoj Gori i u regionu Zapadnog Balkana. Međutim, djelovanje krajnje desnice u Crnoj Gori ima svoje specifičnosti.
Pojava krajnje desnice i desničarske ideologije u Crnoj Gori direktna je posljedica raspada SFRJ i promjena koje su pratile razgradnju zajedničke socijalističke države i od početka je povezana sa procesom radikalizacije ambijenta u regionu.
U osnovi, ideologija krajnje desnice na Zapadnom Balkanu podrazumijeva: etničku homogenizaciju; relativizaciju državnih i etničkih granica; antikomunizam i negiranje antifašizma, promovisanje tradicionalnih a suštinski autoritarnih vrijednosti; nekritičko veličanje religije i ideologija koje zastupaju vjerske organizacije; suprotstavljanje konceptu liberalne demokratije i multikulturalizma; kao i netrpeljivost prema manjinskim društvenim i etničkim grupama.
Crna Gora kao multinacionalna, multivjerska i multikulturalna sredina posebno je senziblina na jačanje krajnje desničarskih ideologija koje direktno narušavaju građansko i ustavno uređenje Crne Gore. Dodatno, rast krajnje desnice u okviru jedne vjerske ili nacionalne grupe podstiče homogenizaciju, stvarnje ili jačanje desničarskih ideologija i politika u drugim zajednicama u crnogorskom društvu.
Takođe, primjetan je i manjak političke volje za suzbijanje širenje krajnje desničarske idologije u našem društvu. Većina u crnogorskom parlamentu je u dva navrata odbila da uvrsti Predlog zakona o zabrani fašističkih simbola u dnevni red parlamentarnog zasijedanja. Naime, Predlog opozicione Liberalne partije iz decembra 2021. godine od ukupno 81 poslanika podržalo je svega 29 poslanika. Prvi put gotovo istovjetan tekst odbijen je u maju iste godine.
Decidan zakonodavni okvir
Po Ustavu, Crna Gora je građanska, demokratska i država socijalne pravde, zasnovana na vladavini prava. Svi građani i građanke jednaki su pred zakonom i uživaju jednaku zaštitu svojih prava i sloboda. Antidiskriminacione norme, zbog nacionalne, etničke, rasne i vjerske pripadnosti ili pripadnosti manjinskom narodu predmet su crnogorskog Ustava i niza posebnih zakona koji tretiraju ta pitanja. Prije svega, to su Krivični Zakonik Crne Gore, Zakon o zabrani diskriminacije, Zakon o manjinskim pravima i slobodama, Zakon o zaštitniku/ci ljudskih prava i sloboda, ali i neki opšti zakoni kao Zakon o radu, Zakon o državnim službenicima i namještenicima, Zakon o medijima, Zakon o izboru odbornika i poslanika i drugi zakoni.
Analiza Centra za demokratsku tranziciju ukazala je na kompletan pravni okvir koji je uspostavljen u našoj zemlji, a koji je solidan temelj u suzbijanju desnih ekstremističkih ideologija u crnogorskom društvu. Krovni zakon koji se na sistemski način bavi pitanjem diskriminacije je Zakon o zabrani diskriminacije. Taj Zakon tretira različite pojavne odlike diskriminacije i modele institucionalne zaštite. Krivični Zakonik Crne Gore predviđa niz krivičnih djela koja se tiču povrede ravnopravnosti i slobode izražavanja nacionalne ili etničke pripadnosti. Definicija krivičnog djela izazivanje nacionalne, rasne i vjerske mržnje buhvata zabranu javnog podsticanja nasilja ili mržnje prema grupi ili članu grupe koja je određena na osnovu rase, boje kože, religije, porijekla, državne ili nacionalne pripadnosti. Takođe, istim članom obuhvaćena je i zabrana javnog odobravanja, negiranja postojanja ili značajnog umanjenja težine krivičnih djela genocida, zločina protiv čovječnosti i ratnih zločina na način koji može dovesti do nasilja ili izazvati mržnju prema grupi lica ili članu grupe, ukoliko su ta krivična djela utvrđena pravosnažnom presudom suda u Crnoj Gori ili međunarodnog krivičnog suda. Predviđena zatvorska kazna za ovo djelo je do pet, tj. osam godina. Teža kazna, do 10 godina, predviđa se ukoliko je djelo učinjeno zloupotrebom službenog položaja.
Propusti u implementaciji
Crna Gora je od sticanja nezavisnost unaprijedila i uskladila zakonski okvir u oblasti ljudskih prava, suzbijanja diskriminacije i govora mržnje. Ti zakoni su u značajnoj mjeri usklađeni sa EU standardom. Međutim, djelotvorna zaštita još uvijek nije uspostavljena. To je posebno vidljivo u onlajn sferi, jer su govor mržnje, diskriminacija, negiranje genocida na internetu i društvenim mrežama sve učestalija pojava.
Činjenica je da je neophodno dodatno usavršavanje sudija, tužilaca i policijskih službenika za prepoznavanje zločina iz mržnje i diskriminacije. Na govor mržnje i krivična djela učinjena iz mržnje ne reaguje se izricanjem djelotvornih, proporcionalnih i odvraćajućih sankcija, a napadi iz mržnje najčešće se tretiraju kao prekršaji. U Crnoj Gori je vidan porast formiranja radikalnih i ekstremističkih desničarskih grupa. Međutim, država nije pokazala interes za limitiranje i suzbijanje negativnih posljedica koje sobom nosi djelovanje tih grupa.