Ustoličenje mitropolita crnogorsko-primorskog Srpske pravoslavne crkve (SPC), Joanikija Mićovića na Cetinju, 5. septembra, obnovilo je atavizme međusobnih istorijskih trvenja dva suprotstavljena koncepta i narativa – zelenaša i bjelaša, partizana i četnika, suverenista i unitarista, produbljujući ambijent egzistencijalne krize i posrnuća crnogorskog društva. Tako uobličena atmosfera prijatelj–neprijatelj pokazala je krhkost građanskog karaktera crnogorskog društva pod stegama narastajućeg klerikalizma. Breme podijeljenih tumačenja prošlosti i viđenja budućnosti nerijetko oivičenih dogmama kamen je spoticanja u svim ozbiljnijim nastojanjima za uspostavljanje kulture društvenog dijaloga.
U takvom istorijskom kontekstu validno je posmatrati i insistiranje da se u specifičnom društvenom trenutku ustoličenje novog Mitropolita po svaku cijenu održi u Cetinjskom manastiru, što je dobar dio crnogorske javnosti doživio kao manifestaciju kulturno-političke agresije i moći zvaničnog Beograda, te priliku da se pokaže da je Crna Gora dio srpskog sveta, dok drugi, lojalni toj vjerskoj zajednici (SPC) ne vide ništa sporno u takvom činu.
Uprkos procjeni obavještajno-bezbjednosnog sektora da se nikome ne može garantovati bezbjednost na Cetinju i disonantnim tonovima u Vladi, mitropolit Joanikije i patrijarh srpski Porfirije na Cetinje su došli helikopterom i u pratnji specijalne policijske jedinice, dok su istovremeno policijske snage u samom središtu crnogorske prijestonice razbijali barikade i proteste koristeći se suzavcem i šok bombama. Nakon kratke ceremonije, na isti način su se vratili za Podgoricu.
Izvor: Rojters
Odvajanje države od crkve
U dugom trajanju države i crkve, crkvena praksa nalagala je da se Mitropolit bira i stoluje na Cetinju kao državnom i duhovnom središtu Crne Gore, čija je okosnica bila Cetinjska mitropolija. Uloga Crkve do njenog formalnog razdvajanja od državne vlasti 1852. godine bila je odlučujuća u gotovo svim društvenim sferama – obrazovanju, prvim formama neposredne demokratije i političkog života, a posebna je njena uloga u viševjekovnoj odbrani Crne Gore od osvajača. Cetinjski manastir bio je sjedište najvažnijih državnih institucija, mjesto okupljanja i odvijanja najznačajnijih događaja. Rezonovanje suštinskog i simboličkog značaja Crkve danas je, međutim, predmet politizacije i jasna linija po kojoj se podvaja Crna Gora.
Osporavanje crnogorskog identiteta u nastupima zvaničnika Srpske pravoslavne crkve i ugrađivanje religijskog u prostor političkog (naročito u kontekstu uloge SPC u izbornim i postizbornim procesima tokom 2020. i 2021. godine) rezultiralo je naglašenom društvenom polarizacijom i problematizovanjem mjesta ustoličenja imajući u vidu državotvorni značaj Prijestonice. Tome nesumnjivo doprinosi i odnos državne vlasti koja ne samo da nije uspjela da svoje institucije zaštiti od crkvenog uticaja, već je nastala kao njegov direktni produkt.
Ko je bio za, a ko protiv ustoličenja?
Pored uzburkane domaće scene raspolućene u dva tabora, ustoličenje mitropolita crnogorsko-primorskog Joanikija potaklo je i reakcije aktera iz regiona i međunarodne zajednice. Stajući u odbranu svoga uzdržanog stava, predsjednik Srbije, Aleksandar Vučić, najprije je podsjetio da je njegov posao da vodi računa o interesima svoga naroda.
Srpski predsjednik se oglasio neposredno nakon nasilne intronizacije u Cetinjskom manastiru, pozdravljajući ulogu koju su u tom činu imali Vlada Crne Gore i njena operativna tijela, kao i srpska Bezbjednosno-informativna agencija. Tom prilikom smo od njega saznali i da je postojala namjera crnogorske vlasti da se ustoličenje odloži, ali da je takva odluka promijenjena u toku noći. Informaciju o odlaganju ustoličenja prenijeli su i mediji koji se u informativnom prostoru pozicioniraju kao prorežimski u Srbiji. Sa druge strane, iz Vlade Crne Gore stigla su uvjeravanja da nije razmatrano pitanje odlaganja obreda na Cetinju, što otvara prostor za sumnju u istinitost navoda iz premijerovog Kabineta, ali i postavljanje legitimnog pitanja da li se o (ne)održavanju ustoličenja odlučivalo u Crnoj Gori.
Sa nešto manje uzdržanosti su se oglašavali i ostali srpski zvaničnici, među kojima su predsjednik Skupštine Srbije Ivica Dačići ministar unutrašnjih poslova i perjanik srpskog sveta Aleksandar Vulin, koji su se saglasili da u Crnoj Gori postoje snage koje više decenija rade na stvaranju podjela između srpskog i crnogorskog naroda. Za njih Đukanovićev poziv za premještanje ustoličenja nema veze sa Crkvom, već isključivo sa njegovim interesima da se održi na vlasti nakon što je osjetio da mu određena opasnost prijeti od Srbije i Srpske pravoslavne crkve.
I srpska medijska mašinerija u službi SPC i vlasti
Stavove zvaničnog Beograda, koji se deklarativno zalaže za dobre odnose sa Crnom Gorom, iako otvoreno kreira tenzije, potpomažu i mediji koji su pod kontrolom Vlade Srbije. Ako je suditi po srbijanskim medijima, Cetinje je centar crnogorskog separatizma, i antisrpskih ideologija. Osim plasiranja dezinformacija, beogradski tabloidi su često insinuirali građanski rat i prolivanje krvi.
Nakon narativa o pozivanju na krv i nerede na Cetinju, te onih o ratnom stanju i linčovanju Srba, srpski prorežimski tabloidi su odmah po ustoličenju počeli da pronose i vijesti o neuspjelom puču na Cetinju, praćene riječima hvale za potpredsjednika Vlade Abazovića koji je prema njihovim navodima spasio cijelu stvar.
Iako je Agencija za elektronske medije (AEM) u februaru prošle godine ograničila emitovanje programa srbijanskih televizija zbog promovisanja mržnje, netrpeljivosti i diskriminacije, to nije učinila sada uprkos tome što su u kontiunitetu slale zapaljive poruke uoči 5. septembra i na dan ustoličenja.
Ipak, Savjet Agencije za elektronske medije radi na detaljnoj i podrobnoj analizi spornih sadržaja koje ovih dana plasira TV Happy i o ograničenju sadržaja će raspravljati na jednoj od narednih sjednica, najavio je predsjednik Savjeta Agencije za elektronske medije Branko Bošković.
Da narativi sa vrlo uznemirujućim sadržajem koji poziva na krv nijesu ograničeni samo naslovnicama srpskih tabloida govori i činjenica da je u ponedjeljak, 30. avgusta, na TV Happy emitovana emisija Ćirilica autora i voditelja Milomira Marića na temu Da li će pasti krv u Crnoj Gori? Mediji koji brutalno diskredituju političke neistomišljenike u cilju podsticanja sukoba, a promovišući i šireći govor mržnje mobilišu mase, mogu biti pogubni za sve koji se nađu upleteni u njihovu medijsku manipulaciju.
Zapaljiv govor mržnje i na internetu
U međuvremenu, i na društvenim mrežama se vodi borba neprestana između dva tabora, jednog koji kliče da je vakat za Svenarodni crnogorski zbor i drugog koji sa nestrpljenjem očekuje ustoličenje mitropolita Joanikija na Cetinju. Međutim, da je ta borba već odavno izašla iz normativnog okvira o slobodi izražavanja na internetu svjedoči nedavno hapšenje lica koje je na društvenim mrežama prijetilo klanjem i ubijanjem na Cetinju, ali i sve učestalije prijetnje da će Cetinje biti nova Srebrenica. I ovo razdoblje tenzija iznjedrilo je kontinuirane prijetnje, lažne vijesti i dezinformacije o ustoličenju, poput one o najavljenom koncertu Jadranke Barjaktarović i Marka Perkovića Tompsona na skupu protivnika ustoličenja, koji nikada nije bio planiran. Slična manipulacija desila se i u nedjelju, 29. avgusta, kada je nepoznati počinilac zloupotrijebio RTV Cetinje i lažnom objavom u kojoj se pruža podrška ustoličenju mitropolita Joanikija pokušao da diskredituje taj medij.
Da je pitanje ustoličenja goruća tema u onlajn svijetu pokazuju i precizne brojke. U periodu od 1. do 8. septembra, na Fejsbuku je bilo 11.244 objave koje su prozivele nevjerovatnih 1.674.030 interakcija. U istom periodu, na Tviteru je bilo 43.637 objava, dok se tema Cetinja u medijima pojavila u 17.200 objava.
Manipulisanje lažnim vijestima i dezinformacijama
Vlada Crne Gore, uprkos sopstvenom priznanju da se nikome ne može garantovati bezbjednost, nije odustala od ustoličenja na Cetinju. Ta odluka je naišla na kritike u domaćoj, ali i široj javnosti.
Portal Vijesti je u petak, svega dva na pred ustoličenje, jedini od svih medija u Crnoj Gori objavio istraživanje Nove srpske političke misli (NSPM) o navodnoj podršci od 54,2% građana Crne Gore ustoličenju mitropolita Joanikija na Cetinju, što se moglo razumjeti kao pokušaj da opravda odluka Vlade.
Istraživanja te institucije su prilično upitna jer se predsjednik te organizacije, Đorđe Vukadinović, deklarisani srpski nacionalista, rusofil i protivnik crnogorske nezavisnosti, 2015. ogradio od istraživanja sopstvene organizacije o društveno-političkoj situaciji u Crnoj Gori. Vukadinović nije bio upućen u metodologiju istraživanja, a priznao je da je zamoljen da ga samo predstavi javnosti, iako nije saopštio od koga. Član je tkzv. Odbora za odbranu lidera DF-a Andrije Mandića i Milana Kneževića i ostalih lica koja su optuženi za pokušaj prevrata iz 2016. godine. U sastavu Odbora se nalaze i drugi negatori Crne Gore i crnogorskog identiteta kao što su Čedomir Antić i Aleksandar Raković. Objavljivanje neprovjerenih istraživanja poput ovog, u situacijima kada već postoje tenzije, samo stvara dodatnu netrpeljivost i polarizaciju u našem društvu.
Mediji u Crnoj Gori i Srbiji su plasirali dezinformacije o navodnoj represiji policije prema crnogorskom, odnosno srpskom stanovništvu u zemlji. Plasirani narativ zavisio je od političke nakolnjenosti medija. Procrnogorski mediji su pisali o represiji nad Crnogorcima, dok su srpski mediji pisali o represiji nad Srbima. To su bili klasični primjeri lažnih vijesti koji su težili da podignu tenzije i radikalizuju građane i jedne i druge nacionalnosti. DFC je u saradnji sa Upravom policije uspješno demantovao takve navode.
Niz crnogorskih medija objavio je lažnu vijest o konvojima autobusa sa građanima koji su se iz Beograda zaputili ka Podgorici da podrže ustoličenje. Ipak, tog dana na crnogorskim granicama nije bilo konvoja autobusa niti većih gužvi koje bi podržale takve tvrdnje. Takođe, tokom dana srbijanski tabloidi su su konstantno širili dezinformacije i lažne vijesti, uz senzacionalističko izvještavanje. Jedna od tih lažnih vijesti jeste da se pripremaju mladići u majice sa srpskim oblježjem, koji će izazvati haos. Na Cetinju tog dana toga dana se ništa od toga nije dogodilo.
Već na samom početku protesta na Cetinju zabilježene su i koordinisane akcije prospskih i proruskih stranica na Fejsbuku. Koordinisano djelovanje i zapaljiva retorika na Fejsbuk stranicama iz Srbije rađena je po matrici koja je korišćena tokom lokalnih izbora u Nikšiću, gdje desetina stranica gotovo u isti minut obajvljuju lažne i senzacionalističke vijesti o događajima na Cetinju. U toku dana zabilježeno je više koordinisanih akcija, a opasnost od takvog djelovanja znatno je veća nego inače, imajući u vidu da ukupan broj ljudi koji prate analizirane stranice prelazi 580.000.
Koktel kao okidač za akciju policije
Jedna od najopasnijih dezinformacija tokom protesta na Cetinju došla je od onih koji bi u takvim trenucima trebali da daju najpreciznije informacije. Naime u 06:16h na portalu Vijesti obajvljeno je saopštenje Kabineta predsjednika vlade Zdravka Krivokapića u kojem je rečeno da su demonstaranti bacili molotovljev koktel na pripadnike policije. Informacija koja je zasigurno zabrinula sve građane Crne Gore bila je lažna vijest. Da je riječ o lažnoj vijesti potvrdili su naši ljudi sa terena, novinari drugih medija, uključujući i novinarku Vijesti. Ona je saopštila da nije ni vidjela ni čula da se nešto tako dogodilo. Gotovo svi mediji iz Srbije su preuzeli tu lažnu vijeti i objavili je.
Vrlo je indikativno da je ta vijest objavljena u trenutku kada je policija započela da sprovodi snažne mjere protiv demonstranata. Očigledno je da su iz Kabineta Krivokapića htjeli da opravdaju započetu intervenciju policije. I potpredsjednik Vlade Dritan Abazović je je pokušao da opravda policijsku intervenciju i to u udarnom dnevniku TV Vijesti, pokazujući sliku demonstranta koj drži moltovljev koktel. Međutim, sa slike se vrlo lako, bez posjedovanja vještine o digitalnoj forenzici, može utvrditi da se vrijeme njenog nastanka ne poklapa sa vremenom kada je započeta policijska akcija. Slika je nastala 3 sata nakon intervencije policije i saopštenja iz Kabineta premijera. Sam premijer je, dan kasnije, na pres konferenciji kazao da ne zna kada je nastala fotografija koju posjeduju, a koja teba da posluži kao ključni dokaz za saopštenje njegovog Kabineta. Ako je u pitanju ista fotografija koju je objavio Abazvoić biće interesantno čuti kako će premijer objasniti da je u trenutku obajvljivanja saopštenja posjedovao sliku koja je nastala tri sata nakon njenog objavljivanja.
Vijestima je, 7. septembra, dostavljen snimak sigurnosnih kamera na kojem se vidi napad na policijske službenike eksplozivnom napravom koja liči na molotovljev koktel. Taj medij je pokušao da diskredituje DFC i time opravda sebe i predstavnike vlasti. Međutim, naš tim je promptno regovao i analizom pomenutog snimka utvrdio da se kao i u slučaju sa fotografijom vrijeme snimka ne poklapa sa vremenom kada je objavljeno saopštenje iz Kabineta Krivokapića, a kada je započeta policijska akcija.
Uvidom u snimak koji je objavljen na portalu Vijesti u 20:44h smo ustanovili sljedeće:
- Navodni molotovljev koktel koji je bio povod za otpočinjanje policijske akcije tog jutra nikada nije bačen i njega nema na snimku koji su Vijesti objavile;
- Analizom snimka vidi se da je sukob policije i demonstranata uveliko u toku, te da bacanje molotovljevog koktela sa snimka nikako ne može biti dovedeno u vezu sa sopštenjem iz Kabineta premijera objavljenom na portalu Vijesti, na koje je DFC i reagovao. Snimak je nastao kada su nemiri na Cetinju uveliko uzeli maha i bili gotovo pri kraju, odnosno u periodu između 9:15 i 9:30 časova;
- Vrijeme kada je nastao snimak utvrđeno je na osnovu digitalnog zapisa sa sigurnosnih kamera, uporednim snimcima sa različitih kamera, ali i dodatnom forenzikom objavljenog snimka;
- Prve suzavce policija je prema protestanima ispalila na Dvorskom trgu kada u ostalim ulicama Cetinja nije bilo sukoba sa demonstrantima;
- Pomenuti video nastao je u Dečanskoj ulici, koja je jedna od sporednih ulica na Cetinju i u kojoj su se sukobi policije i demonstranata vodili nešto kasnije, što se vidi i na snimku koji su objavile Vijesti;
Strani faktor
Međunarodna zajednica je svojim apelima u kontinuitetu pokušavala da smiri tenzije, ali se takav pristup nije pokazao kao efikasan. Tonino Picula, specijalni izvjestilac Evropskog parlamenta za Crnu Goru i Vladimir Bilčik, predsjedavajući Delegacije Evropskog parlamenta za saradnju sa Crnom Gorom istakli su nakon ustoličenja da politizacija vjere loše utice na evropski put Crne Gore, ali i da politička zloupotreba nečijih vjerskih uvjerenja nije kompatibilna s trenutnim reformskim procesom Crne Gore i na taj način poslali jasnu poruku.
O involviranosti i aktivnosti Rusije u Crnoj Gori i na Cetinju najbolje govori izjava portparolke MVP Ruske Federacije Marije Zaharove i protojereja Ruske pravoslavne crkve Igora Jakimčuka o vještačkom karakteru protesta koji se mogu povezati sa predsjednikom Crne Gore, što je identičan narativ koji šire mitropolit Joanikije i ostalih proruski igrači u zemlji i regionu, čiji je krajnji cilj skretanje Crne Gore sa zapadnog kursa.
Na Cetinju nije bilo uočljivog i otvorenog miješanja Rusije, ali je bio prepoznatljiv njen rukopis i upotreba svih instrumenata iz repertoara ruske meke moći, posredstvom proksija u Crnoj Gori i regionu.
Dešavanja u Prijestonici su pokazala da nijedna strana nije imala namjeru da uzmakne ni za pedalj, te da je pogoršanje situacije govorima mržnje, huškanjima, dezinformacijima i lažnim vijestima prispjelim iz različitih propagandnih kuhinja, išlo na teret građanima i organima javnog reda i mira. Proteklog vikenda smo bili svjedoci trenutaka u kojima umjereni stavovi i razumno djelovanje nijesu poželjni zato što imaju prizvuk povlačenja.